H Τοπική αυτοδιοίκηση

Η Ελλάδα έχει σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του έτους 2011 συνολικό πληθυσμό 11.000.000 περίπου. Οι μεγαλύτερες πόλεις στην Ελλάδα είναι η Αθήνα (περίπου 3.000.000), η Θεσσαλονίκη (περίπου 820.000), η Πάτρα (περίπου 214.500), το Ηράκλειο (περίπου 173.500), η Λάρισα (περίπου 163.000) και ο Βόλος (περίπου 144.000).

Η Ελλάδα χωρίζεται διοικητικά σε 13 περιφέρειες συν την αυτόνομη μοναστική πολιτεία του Άθω. Οι περιφέρειες με τους περισσότερους κατοίκους είναι η Αττικής με 3.810.000 και η Κεντρικής Μακεδονίας με περίπου 1.870.000 κατοίκους, οι οποίες εμφανίζουν ταυτόχρονα την μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμού. Οι περιφέρειες υποδιαιρούνται σε περιφερειακές ενότητες και αυτές αντίστοιχα σε δήμους.

Διαβαθμίσεις της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα:

Οι βασικοί κανόνες για την τοπική αυτοδιοίκηση στην Ελλάδα προβλέπονται στο ίδιο το Σύνταγμα. Σύμφωνα μ’ αυτό:

• Οι ΟΤΑ είναι τοπικά κυρίαρχοι και οικονομικά ανεξάρτητοι. Σε περίπτωση σύγκρουσης αρμοδιοτήτων με την κεντρική διοίκηση η τοπική αυτοδιοίκηση έχει προτεραιότητα. Επιπλέον η κεντρική διοίκηση μπορεί να μεταβιβάζει αρμοδιότητές της στην τοπική αυτοδιοίκηση
• Η κρατική εποπτεία των ΟΤΑ περιορίζεται αποκλειστικά στη νομιμότητα των αποφάσεων και πράξεών τους. Επιπλέον υποχρεούται το κράτος να λαμβάνει όλα τα αναγκαία μέτρα για να διαφυλάσσει την οικονομική ανεξαρτησία των ΟΤΑ.
• Η κρίση περί του πότε πρόκειται για «τοπικές υποθέσεις» που αφορούν την τοπική αυτοδιοίκηση καθώς και ο διαχωρισμός των αρμοδιοτήτων ορίζεται βάσει νόμου. Οι Δήμοι είναι κυρίως αρμόδιοι για τις αυστηρά τοπικές υποθέσεις και οι περιφέρειες για τις γενικότερες υποθέσεις της περιφέρειας. Δεν υπάρχει υποχρέωση εποπτείας ή ιεραρχία μεταξύ των δύο αυτών επιπέδων. Συνεργάζονται ωστόσο βάσει νόμου, κοινών συμφωνιών και κοινών ενεργειών. Ο έλεγχος ασκείται μέσω οργάνων της κεντρικής διοίκησης.

 Ο «Καλλικράτης»

Κατά την τελευταία τροποποίηση της σχετικής οργάνωσης στο πλαίσιο του νόμου 3852/2010 , με την ονομασία «Καλλικράτης» (η ονομασία προέρχεται από τον αρχιτέκτονα του Παρθενώνα), υφίστανται από το έτος 2011 13 περιφέρειες συν την αυτόνομη μοναστική Πολιτεία του Αθω.

Οι περιφέρειες διαιρούνται σε περιφερειακές ενότητες, οι οποίες ταυτίζονται σχεδόν με τους παλαιότερους νομούς. Με τον Καλλικράτη δημιουργήθηκαν 325 δήμοι (πρώτος βαθμός τοπικής αυτοδιοίκησης) και 76 περιφερειακές ενότητες (δεύτερος βαθμός τοπικής αυτοδιοίκησης). Τα όρια των συγχωνευθέντων πρώην δήμων, νομαρχιών και περιφερειών διατηρούνται στο σύνολο.

Με τον Καλλικράτη πολλές αρμοδιότητες αποκεντροποιήθηκαν και μεταφέρθηκαν στους δήμους και τις περιφέρειες, ενώ αφιερώθηκαν περισσότεροι οικονομικοί πόροι στην τοπική αυτοδιοίκηση.

Δήμοι / κοινότητες – πρώτος βαθμός τοπικής αυτοδιοίκησης

Οι δήμοι ως ενότητες της αυτοδιοίκησης είναι αρμόδιοι σύμφωνα με το άρ. 102 του Συντάγματος για την τοπική κοινότητα στο πλαίσιο του νόμου.

Η νομοθετική βάση για την οργάνωση και λειτουργία των δήμων (πρώτος βαθμός τοπικής αυτοδιοίκησης) είναι ο «δημοτικός και κοινοτικός κώδικας», ο οποίος κωδικοποιήθηκε το νόμο 3463/2006 και τροποποιήθηκε στο πλαίσιο του Καλλικράτη (νόμος 3852/2010) το έτος 2011.

Στο δημοτικό και κοινοτικό κώδικα ρυθμίζονται μεταξύ άλλων οι ποικίλες αρμοδιότητες και καθήκοντα των δήμων. Πέραν των αρμοδιοτήτων τους, στους δήμους μπορούν να μεταφερθούν και αρμοδιότητες της κεντρικής διοίκησης.

Με τον Καλλικράτη υφίστανται 325 αντί 1034 παλαιότερα δήμοι. Με τον όρο δήμος στο πλαίσιο της τοπικής αυτοδιοίκησης νοούνται και οι πόλεις. Πρόκειται για περισσότερες δημοτικές ενότητες που αποτελούσαν παλαιότερα διαφορετικούς δήμους και κοινότητες. Αντιστοιχούν στην 1^η βαθμίδα LAU 1 της Ευρωπαϊκής Ένωσης (local administrative unit) και αποτελούν τον πρώτο βαθμό τοπικής αυτοδιοίκησης. Ο μικρότερος δήμος έχει 10.000 κατοίκους.

Οι δήμοι διαιρούνται αναλόγως του μεγέθους τους σε δημοτικές ενότητες. Αυτές αποτελούν συνήθως παλαιότερους αυτοτελείς δήμους, οι οποίες στο πλαίσιο του «Καποδίστρια» παλαιότερα και του «Καλλικράτη» προσφάτως αποχώρησαν από τη διοικητική τους διαίρεση προς όφελος ενός γειτονικού ή νεοϊδρυθέντος δήμου. Ο παλαιότερος όρος «κοινότητα» χρησιμοποιείται για δημοτικές ενότητες με σχετικά μικρό αριθμό κατοίκων.

Για παράδειγμα, η αρχικά ανεξάρτητη κοινότητα Αγγελοχωρίου συγχωνεύτηκε στο πλαίσιο του Καποδίστρια με την κοινότητα Κερασιάς στο δήμο Νέας Μηχανιώνας. Με τον Καλλικράτη ενώθηκαν οι δήμοι Νέας Μηχανιώνας, Επανωμής και Θερμαΐκού στον Δήμο Θερμαϊκού.

Όργανα του δήμου αποτελούν ο δήμαρχος, το δημοτικό συμβούλιο, η δημαρχιακή επιτροπή (οικονομική επιτροπή και επιτροπή για την ποιότητα ζωής).

Οι δήμαρχοι εκλέγονται κάθε πέντε έτη από τους δημότες. Επιπλέον οι δημοτικές ενότητες διαθέτουν τοπικά συμβούλια που διαθέτουν συμβουλευτική αρμοδιότητα χωρίς δικαίωμα λήψης αποφάσεων. Οι δήμαρχοι διορίζονται ανεξαρτήτως του αριθμού των δημοτών.

Οι δήμοι είναι κατόπιν της διοικητικής μεταρρύθμισης αρμόδιοι π.χ. για την έκδοση οικοδομικών αδειών και αδειών λειτουργίας, κοινωνική προστασία, ανέγερση σχολικών κτιρίων, προώθηση της αγροτικής οικονομίας κ.ά.

Οι δήμοι δεν επιτρέπεται να επιβαλλουν φορολογία. Λαμβάνουν ωστόσο το 12{15f521f44c6b48730ff250e5d8fe285a2032dd99f95a49021058b1f2ce6a13b2} του ΦΠΑ, 50{15f521f44c6b48730ff250e5d8fe285a2032dd99f95a49021058b1f2ce6a13b2} του φόρου ακινήτων καθώς και 20{15f521f44c6b48730ff250e5d8fe285a2032dd99f95a49021058b1f2ce6a13b2} της φορολογίας φυσικών και νομικών προσώπων.

Με το π.δ. 75/2011 θεσπίστηκε το νομικό πλαίσιο των περιφερειακών ενώσεων δήμων (ΠΕΔ) και η κεντρική ένωση δήμων Ελλάδος (ΚΕΔΕ). Σε κάθε περιφέρεια υπάρχει μια ΠΕΔ, ενώ προβλέπεται υποχρεωτική συμμετοχή των δήμων στην ΠΕΔ, ενώ οι ΠΕΔ υποχρεωτικά συμμετέχουν στην ΚΕΔΕ.

 Οι περιφέρειες (δεύτερος βαθμός τοπικής αυτοδιοίκησης)

Ο δεύτερος βαθμός τοπικής αυτοδιοίκησης περιλαμβάνει τις ακόλουθες 13 περιφέρειες, οι οποίες διαιρούνται σε περιφερειακές ενότητες. Οι τελευταίες αντιστοιχούν στις παλαιότερες νομαρχίες:

1. Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, με έδρα την Κομοτηνή (περιφερειακές ενότητες: Νομοί Δράμας, Έβρου, Καβάλας, Ξάνθης και Ροδόπης)
2. Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, αποτελούμενη από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Ημαθίας, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς, Πιερίας, Πέλλας, Σερρών και Χαλκιδικής. Έδρα της περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας είναι η Θεσσαλονίκη
3. Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, που αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Γρεβενών, Καστοριάς, Φλώρινας και Κοζάνης, με έδρα την Κοζάνη.
4. Περιφέρεια Ηπείρου, που αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Άρτας, Θεσπρωτίας, Ιωαννίνων και Πρέβεζας, με έδρα τα Ιωάννινα.
5. Περιφέρεια Θεσσαλίας, που αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Καρδίτσας, Λάρισας, Μαγνησίας και Τρικάλων, με έδρα τη Λάρισα.
6. Περιφέρεια Ιονίων Νήσων, που αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Ζακύνθου, Κέρκυρας (Κέρκυρα), Κεφαλονιάς και Λευκάδας, με έδρα την Κέρκυρα.
7. Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας, η οποία αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Αιτωλοακαρνανίας, Αχαΐας και την Ηλείας, με έδρα την Πάτρα.
8. Περιφέρεια Κεντρικής Ελλάδας, η οποία αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Βοιωτίας, Ευρυτανίας, Φθιώτιδας και Φωκίδας, με έδρα τη Λαμία.
9. Περιφέρεια Αττικής, που αποτελείται από τον πρώην νομό Αττικής με έδρα την Αθήνα. (Η Νομαρχία Αθηνών διαιρείται σε οκτώ περιοχές Νομός Κεντρικής, Νότιας, Βόρειας και Δυτικής Αττικής, Νομός Πειραιώς, Νησιά).
10. Περιφέρεια Πελοποννήσου, που αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Αργολίδας, Αρκαδίας, Κορινθίας, Λακωνίας και Μεσσηνίας, με έδρα την Τρίπολη.
11. Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, που αποτελείται από τις επαρχίες της περιοχής / periferiakes ΕΝΟΤΗΤΕΣ περιφερειακές ενότητες: Νομοί Λέσβου, Σάμου και Χίου, με έδρα την Μυτιλήνη.
12. Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου, που αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Κυκλάδων και τα Δωδεκανήσου, με έδρα την Ερμούπολη (Σύρος).
13. Περιφέρεια Κρήτης που αποτελείται από τις περιφερειακές ενότητες: Νομοί Ηρακλείου Λασιθίου, Ρεθύμνου και Χανίων, με έδρα το Ηράκλειο.
14. Αυτόνομη μοναστική πολιτεία του Άθω (Άγιος Όρος).

Όργανα της περιφέρειας είναι ο περιφερειάρχης, ο αντιπεριφερειάρχης, το περιφερειακό συμβούλιο, η οικονομική επιτροπή και το εκτελεστικό όργανο. Κάθε περιφερειακή ενότητα έχει έναν αρμόδιο αντιπεριφερειάρχη. Κάθε περιφέρεια διαθέτει τις δικές της υπηρεσίες

και οικονομικά. Οι περιφερειάρχες εκλέγονται κάθε πέντε χρόνια από τους κατοίκους της περιφέρειας.

Η οργάνωση κάθε περιφέρειας ορίζεται σε συγκεκριμένα προεδρικά διατάγματα που εκδίδονται για κάθε περιφέρεια (π.χ. π.δ. 133/2010 – οργάνωση της περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, π.δ. 131/2010  -οργάνωση της Περιφέρειας Πελοποννήσου, π.δ. 147/2010 – οργάνωση της περιφέρειας Ιονίων Νήσων, π.δ. 144/2010 – οργάνωση της Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, π.δ. 145/2010 – οργάνωση της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδος, πδ. 137/2010 οργάνωση της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου κλπ.)

Αντικείμενο των σχετικών προεδρικών διαταγμάτων είναι μεταξύ άλλων η εσωτερική οργάνωση καθώς και η ανάθεση των αρμοδιοτήτων εντός της περιφέρειας. Η περιφέρεια διαθέτει μεταξύ άλλων επιτροπές για την οικονομία, περιβάλλον και υποδομές, αγροτικής οικονομίας της περιφέρειας, υγεία και κοινωνική πρόνοια. Οι περιφέρειες διαθέτουν εξάλλου διάφορες αρμοδιότητες όπως π.χ. για την ανάπτυξη της περιφέρειας, τον σχεδιασμό και την εκτέλεση μεγάλων έργων κλπ.

Επιπλέον η εσωτερική οργάνωση της περιφέρειας έχει δικό της νομικό τμήμα, τμήμα ενστάσεων, πολιτικής προστασίας, τμήμα δημοσιότητας κλπ. Η οργάνωση και οι αρμοδιότητες του οικονομικού και εκτελεστικού οργάνου ρυθμίζεται σε χωριστά διατάγματα.

Τα καθήκοντα του περιφερειακού συμβουλίου ρυθμίζονται σε διάταγμα της 6.4.2011 που εξεδόθη βάσει της πρόβλεψης των άρ. 167 και 282 του νόμου 3852/2010 («Καλλικράτης»).

Με το π.δ. 74/2011 θεσπίστηκε το νομοθετικό πλαίσιο για συνδέσμους
των περιφερειών με την ονομασία Ένωση Περιφερειών (ΕΝΠΕ).

Περισσότερες περιφέρειες υπάγονται στην αποκεντρωμένη διοίκηση. Δεδομένου ότι αυτή δεν αποτελεί όργανο της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά της κεντρικής διοίκησης, δεν επεκτεινόμαστε περαιτέρω.